Chùa Côn Sơn – Một trong những trung tâm Phật giáo lớn của Thiền phái Trúc Lâm

Chùa Côn Sơn là quốc tự của vương triều nhà Trần

Chứa đựng nhiều giá trị lịch sử, văn hóa và tôn giáo

Nơi ghi đậm dấu ấn của Tam Tổ Trúc Lâm

Hơn 600 năm qua vẫn gìn giữ những tinh hoa của Huyền Quang Tôn Giả

Gắn liền với tên tuổi của nhiều danh nhân như Trần Nguyên Đán và Nguyễn Trãi. 

Kính thưa quý vị, tọa lạc tại xã Cộng Hòa, thành phố Chí Linh, tỉnh Hải Dương, chùa Côn Sơn không chỉ mang đậm dấu ấn của Tam Tổ Trúc Lâm mà nơi đây còn gắn liền với tên tuổi của nhiều danh nhân như Trần Nguyên Đán, Nguyễn Trãi.

Trong chuyên mục Danh lam thánh tích kì này, kính mời quý vị cùng Phật sự Tản Viên khám phá ngôi Chùa Côn Sơn –  một trung tâm Phật giáo lớn của Thiền phái Trúc Lâm.

TÊN GỌI CHÙA CÔN SƠN

Chùa Côn Sơn tọa lạc dưới chân núi Côn Sơn thuộc thôn Chúc Đình, xã Chi Ngại, huyện Phượng Nhãn nay là xã Cộng Hòa, thành phố Chí Linh, tỉnh Hải Dương.

Chùa có tên chữ là “Thiên Tư Phúc Tự”, mang ý nghĩa ngôi chùa được trời ban cho phúc lành. 

Ngoài ra, chùa còn được gọi là chùa Kỳ Lân và Chùa Hun, bởi theo tương truyền đây là nơi từng diễn ra trận hỏa công, hun lửa tạo khói để vây bắt Phạm Bạch Hổ, thời Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân ở thế kỷ 10.

DANH NHÂN VĂN HÓA THẾ GIỚI NGUYỄN TRÃI

Tương truyền, chùa Côn Sơn cũng là nơi danh nhân văn hóa thế giới, anh hùng dân tộc nổi tiếng Nguyễn Trãi lui về sống những ngày cuối đời theo ông ngoại là Trần Nguyên Đán. Tại Côn Sơn, chính cảnh sắc thiên nhiên tại nơi đây là nguồn cảm hứng để Nguyễn Trãi có thể sáng tác nhiều bài thơ trong tuyển tập Quốc Âm Thi Tập nổi tiếng. 

Côn Sơn suối chảy rì rầm

Ta nghe như tiếng đàn cầm bên tai.

Côn Sơn có đá rêu phơi,

Ta ngồi trên đá như ngồi chiếu êm.

Trên đây là những câu thơ trong bài Côn Sơn Ca của tác giả Nguyễn Trãi mô tả cảnh sắc thiên nhiên tại Côn Sơn.

Khi đến chùa Côn Sơn, đi bộ lên khoảng 600 bậc đá, quý vị sẽ đến đỉnh núi Côn Sơn (cao 200m), có một phiến đá khá rộng được người dân gọi là Bàn Cờ Tiên.

Hiện nay Bàn Cờ Tiên có dựng nhà bia theo kiểu Vọng Lâu đình, hai tầng cổ các tám mái. Đứng từ đây, du khách có thể nhìn bao quát cả một vùng rộng lớn.

Đi theo lối mòn có kê lát đá xuống dưới chân núi, có một tảng đá lớn, mặt phẳng nhẵn, nằm kề ven suối gọi là Thạch Bàn lớn. Tương truyền khi xưa Nguyễn Trãi lấy làm “chiếu thảm” nghỉ ngơi, ngắm cảnh, làm thơ và suy tư việc nước.

Tại chùa Côn Sơn còn lưu bút của cố thủ tướng Phạm Văn Đồng viết về Nguyễn Trãi như sau: “Nguyễn Trãi, người anh hùng của dân tộc, văn võ song toàn. Văn là chính trị; chính trị cứu nước, cứu dân, nội trị, ngoại giao, mở nền thái bình muôn thuở, rửa nỗi thẹn nghìn thư. Võ là quân sự: chiến lược và chiến thuật, “yếu đánh mạnh, ít địch nhiều,… thắng hung tàn bằng đại nghĩa”, văn và võ đều là võ khí, mạnh như vũ bão, sắc như gươm dao: viết thư thảo hịch tài giỏi hơn hết mọi thời”, “văn chương mưu lược gắn liền với sự nghiệp kinh bang tế thế”. Thật là một con người vĩ đại về nhiều mặt trong lịch sử nước ta”.

Hiện nay, tại nhà Tổ của chùa vẫn còn lưu giữ hai bức tượng của danh nhân Nguyễn Trãi và vợ Nguyễn Thị Lộ.

CỬU PHẨM LIÊN HOA CHÙA CÔN SƠN

Tại chùa Côn Sơn hiện nay có tòa cửu phẩm liên hoa được phục dựng dựa trên những dấu tích nghiên cứu khảo cổ vào năm 2012 của nền móng tòa Cửu phẩm liên hoa thời Trần, do tổ Huyền Quang hưng công xây dựng. Ngôi cửu phẩm ngày nay trở thành nơi để du khách chiêm bái và xoay tòa theo truyền thống mà tôn giả Huyền Quang để lại.

Thượng tọa Thích Thanh Viễn – Trụ trì chùa Côn Sơn, Hải Dương cho biết: “Theo như kinh A Di Đà và kinh Vô Lượng Thọ thì nói về thế giới Tây Phương Cực Lạc có chín tầng thượng trung hạ.

CHÙA CÔN SƠN GHI ĐẬM DẤU ẤN CỦA TAM TỔ THIỀN PHÁI TRÚC LÂM

Năm 1330, thiền sư Huyền Quang kế tiếp tông phái Trúc Lâm, trở thành Đệ tam tổ Trúc Lâm. Cùng năm đó, Ngài về trụ trì chùa Côn Sơn, mở mang cảnh chùa, dựng tòa Cửu Phẩm liên hoa, mở rộng tăng viện Kỳ Lân…

“Chùa này theo như là lịch sử thì có từ thế kỷ thứ 10, nhưng mà chúng tôi suy nghĩ chùa chắc trước đó cũng là cái am, viện từ từ nhỏ nhỏ sau đó dần dần được các vị Tổ Đệ nhất Trần Nhân Tông, đức Tổ Đệ Nhị Pháp Loa Tôn Giả gọi là vị thần đồng, đi xuất gia và cũng ở đây 6 năm vào thế kỷ 13 – 14. Thì các ngài đến đây để hành đạo thì các ngài mở rộng cái nơi đây. Và tiếp theo đến đệ tam Huyền Quang tôn giả, lại xây dựng nên.” Thượng tọa Thích Thanh Viễn – Trụ trì chùa Côn Sơn, Hải Dương nhận định.

CHÙA CÔN SƠN GẮN LIỀN VỚI HUYỀN QUANG TÔN GIẢ

Chùa Côn Sơn cũng là nơi Quốc sư Huyền Quang, vị tổ thứ ba của Thiền phái Trúc Lâm tu hành. Vào thời Trần, tổ Huyền Quang đã về đây hoằng dương Phật pháp, tạo tượng, in kinh và biến Côn Sơn trở thành một trong những trung tâm của thiền phái Phật giáo Trúc Lâm.

Ngày 23 tháng Giêng năm 1334, đệ tam thánh tổ Huyền Quang viên tịch tại chùa Côn Sơn. Vua Trần Minh Tông đã cho xây Đăng Minh bảo tháp sau chùa để phụng thờ xá lợi của ngài. Sau này Lễ Tưởng niệm ngày viên tịch của tổ Huyền Quang, đã trở thành lễ hội mùa xuân Côn Sơn hàng năm. 

Khu di tích Côn Sơn có 2 kỳ lễ hội, lễ hội mùa xuân tưởng niệm ngày viên tịch của Tổ Huyền Quang, lễ hội mùa thu tưởng niệm ngày mất của Anh hùng dân tộc, Danh nhân văn hoá thế giới Nguyễn Trãi (16 tháng 8 ÂL). Lễ hội có nhiều nghi lễ, diễn xướng cổ truyền như lễ tế trời đất trên núi Ngũ Nhạc, lễ rước nước, lễ Mông Sơn Thí Thực,… tôn vinh công đức to lớn của các danh nhân, giáo dục truyền thống yêu nước, lòng tự hào dân tộc.

Trong đó, đàn lễ Mông Sơn thí thực do tổ Huyền Quang biên soạn thường được tổ chức vào ngày cuối lễ hội mùa xuân Côn Sơn – Kiếp Bạc nhằm mang giá trị từ bi của đạo Phật để cúng thí cho tất cả chúng sinh trong khắp các nẻo, từ đó để nguyện cầu quốc thái dân an, nhà nhà đều được an vui hạnh phúc.

Ngay dưới chân tháp chính là Giếng Ngọc, điểm tham quan rất được yêu thích. Giếng chính là tụ mạch của nguồn nước chảy xuống từ núi Kỳ Lân, mang ý nghĩa tâm linh đặc biệt từ hàng trăm năm qua. Tương truyền, Chính Tổ Huyền Quang là người phát hiện ra Giếng Ngọc. Chuyện kể rằng, vào đêm rằm tháng Bảy, Tổ Huyền Quang mơ thấy một tiên ông râu tóc bạc phơ, xưng là “Chủ thần long mạch núi Côn Sơn”, chỉ cho viên ngọc sáng lấp lánh dưới lùm cây sau chùa. Khi tổ định với tay nhặt viên ngọc thì tiếng chuông chùa vang lên, khiến thức giấc. Trời sáng, tổ cùng các đệ tử lên núi xem nơi có viên ngọc thì phát hiện ra mạch nước trong vắt, ngọt mát. Tổ Huyền Quang làm lễ tạ Sơn thần và cho khơi sâu, dùng kè đá thành giếng, đặt tên là Giếng Ngọc. Dù nằm ở sườn núi cao gần 200m so với mực nước biển nhưng hơn 700 năm qua, giếng Ngọc chưa bao giờ cạn nước. Nước giếng Ngọc linh thiêng không chỉ được dùng vào những dịp lễ tiết của chùa mà còn phục vụ cho cả khách hành hương xin nước về thắp hương và uống hàng ngày.

KIẾN TRÚC CHÙA CÔN SƠN

Chùa Côn Sơn có kiến trúc cung đình, phía trước chùa là hồ bán nguyệt, với cổng tam quan. Đường vào Tam quan lát gạch, chạy dài dưới hàng thông hàng trăm năm tuổi xen lẫn những tán vải thiều xum xuê.

Tam quan của chùa có 2 tầng 8 mái với các họa tiết hoa lá, mây tản cách điệu của nền nghệ thuật kiến trúc thời Lê. 

Chùa Côn Sơn cũng được trang trí bằng những hình chạm khắc mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc Việt Nam cùng những giá trị tôn giáo đặc sắc. Hệ thống điêu khắc, chạm khắc của chùa Côn Sơn tuân thủ theo Tứ linh quần hùng gồm long ly quy phượng và tứ quý gồm các loại cây quý tùng, cúc, trúc, mai. Ngoài tứ linh, các bức chạm trổ trên mái chùa xuất hiện cả những con cua, cá, hươu, nai… trong đó các con vật đều hướng đầu về tòa Tam bảo.

Thời Lê Trung Hưng, chùa Côn Sơn xây theo kiểu chữ công, được trùng tu và mở rộng quy mô lên đến 83 gian bao gồm nhiều công trình như: tam quan, lầu trống, tiền đường, thượng hạ điện, tả hữu vu, Cửu phẩm liên hoa có gắn 385 tượng Phật.

TAM BẢO CHÙA CÔN SƠN

Trong Tam Bảo hiện nay còn lưu giữ những bộ tượng mang đậm giá trị lịch sử, văn hóa, nổi bật nhất là bộ Tam Thế Phật. Các tôn tượng đều có những giá trị đặc biệt về lịch sử, là tác phẩm nghệ thuật có giá trị thẩm mỹ tiêu biểu. Đặc biệt, y ca sa như chỉ có một lớp và bó sát người như kế thừa từ phong cách nhà Lý.

Một điều đặc biệt nữa ở bộ tượng Tam Thế Phật chùa Côn Sơn đó là tấm y ca sa được quấn từ vai trái vắt chéo xuống sườn phải để hở hẳn bờ vai, cánh tay và nửa ngực phải.

(Theo Ban Quản lý Khu di tích Côn Sơn – Kiếp Bạc thì trong kho tàng nghệ thuật cổ Việt Nam, tượng Tam Thế chùa nào cũng có, hầu hết tượng Phật khoác y ca sa che kín người, hai nửa cân nhau, nhưng kiểu khoác y ca sa như thế này thì rất hiếm, trên cả nước chỉ có ở bộ Tam Thế Phật chùa Côn Sơn và bộ Tam Thế Phật chùa Hiệp Thuận (Phúc Thọ, Hà Nội).)

Bộ tượng Tam Thế Phật tại chùa Côn Sơn đã được công nhận Bảo vật quốc gia vào năm 2024.

CÂY ĐẠI CỔ THỤ GẦN 7 THỂ KỶ TẠI SÂN CHÙA CÔN SƠN

Trong khuôn viên chùa Côn Sơn hiện vẫn bảo tồn được 6 cây đại có tuổi đời hàng trăm năm. Đáng chú ý nhất là hai cây đại dáng “long” (hình con rồng) ngay trước tòa Tam Bảo.

Theo Ban Quản lý di tích, tương truyền, hai cây hoa đại cổ này do quan Tư đồ phụ chính Trần Nguyên Đán (tôn thất nhà Trần, là ông ngoại của Anh hùng dân tộc, danh nhân văn hoá thế giới Nguyễn Trãi) trồng khi cùng vợ về Côn Sơn dựng Động Thanh Hư trồng rừng thông, bãi rễ và cải tạo cảnh sắc Côn Sơn, đưa nơi đây trở thành một đại danh lam thắng tích với cảnh đẹp thần tiên tồn tại đến tận ngày nay. Ước tính, hai cây đại này đã sống gần 7 thế kỷ.

BẢO VẬT QUỐC GIA: BIA THANH HƯ ĐỘNG VÀ CÔN SƠN TƯ PHÚC TỰ BI 

Tại sân chùa Côn Sơn có hai tấm bia Thanh Hư Động và Côn Sơn Tư Phúc Tự Bi đều đã được Nhà nước công nhận là Bảo vật Quốc gia.

BIA THANH HƯ ĐỘNG

Ở phía bên phải từ cổng nhìn vào, vị trí đầu tiên là tấm bia Thanh Hư Động được tạo từ thế kỷ XIV, chứa đựng những giá trị tiêu biểu về văn hóa, lịch sử, mỹ thuật. Là hiện vật độc bản, lưu ngự bút của vua Trần Duệ Tông.

Năm 1369, Đại Tư đồ Trần Nguyên Đán về dựng nhà trên núi Côn Sơn làm nơi lui nghỉ. Vua Trần Duệ Tông về thăm, ngự bút đề tặng ba chữ (THANH HƯ ĐỘNG) khắc trên bia. Thượng hoàng Trần Nghệ Tông tự chế bài minh khắc ở sau bia. Sang thế kỷ XV, giặc Minh xâm lược nước ta, khu di tích Côn Sơn bị giặc phá hoang tàn, nhưng tấm bia Thanh Hư Động vẫn còn.

Nội dung sau bia còn cho biết: Chùa Côn Sơn là nơi vua Trần Minh Tông (1300 – 1357) về tu thân học đạo.”  

Năm 1602, Sư Tổ Mai Trí Bản đưa tấm bia này về sân chùa. Có lẽ bài minh của Thượng hoàng Trần Nghệ Tông đã bị phai mờ, Tổ đã khắc bài ký “Côn Sơn Tư Phúc Tự Bi” vào sau bia, nội dung: Chùa Côn Sơn là nơi vua Trần Minh Tông (1300 – 1357) về tu thân học đạo. Vị tổ thứ ba thiền phái Trúc Lâm là Huyền Quang (1254 – 1334) trụ trì. Nay chùa đã bị đổ nát, Sư Tổ Mai Trí Bản tu tạo tam quan, phòng oản, xây tường, khắc bia, mua ruộng cúng.

BIA CÔN SƠN TƯ PHÚC TỰ BI 

Bia Côn Sơn Tư Phúc Tự Bi dựng năm Hoằng Định thứ 8 (1607). Bia có 6 mặt, tóm tắt nội dung như sau:

Chùa Côn Sơn có từ thời Trần; Là nơi trụ trì của Đệ tam tổ thiền phái Phật giáo Trúc Lâm Huyền Quang Tôn giả. Năm 1607, sư trụ trì là Mai Trí Bản trùng tu, xây dựng thiêu hương, tiền đường, hậu đường, tả hữu hành lang, tam quan, thượng điện,… trùng tu tượng Phật, lại khắc các kinh sách. Các hội chủ và tín nữ trên 150 người công đức tiền xây dựng chùa. Văn bia còn cho biết về sự hình thành, phát triển của Phật giáo Trúc Lâm, về hành trạng, phả hệ các vị Quốc sư trụ trì chùa Côn Sơn ở các thời kỳ. Cuối bia có khắc bài minh ca ngợi cảnh đẹp của Côn Sơn.

Ngày 15 tháng 02 năm 1965, Chủ tịch Hồ Chí Minh về thăm Côn Sơn, Người đã đọc tấm bia này. Hình ảnh Bác Hồ đọc bia ở chùa Côn Sơn đã trở thành một trong những biểu tượng văn hóa của thời đại, tô thắm thêm truyền thống ngàn năm văn hiến của dân tộc. Văn bia Côn Sơn Tư Phúc Tự Bi trang trí mỹ thuật độc đáo, có niên đại cụ thể, nội dung văn bia rõ ràng, chứa đựng những giá trị văn hóa, lịch sử, mỹ thuật đặc sắc, gắn với Chủ tịch Hồ Chí Minh; là tư liệu quan trọng khi nghiên cứu về quá trình phát triển của chùa Côn Sơn và lịch sử Phật giáo Việt Nam thế kỷ XVII.

Năm 2017, bia Côn Sơn Tư Phúc Tự Bi được Chính phủ công nhận là Bảo vật quốc gia.

Thật hiếm nơi nào trên đất nước ta có một di tích lại hội tụ được các giá trị to lớn về nhiều mặt lịch sử, văn hóa, tôn giáo, thắng cảnh như Côn Sơn. Trải qua nhiều thế kỷ, với biết bao biến cố thế nhưng chùa Côn Sơn vẫn giữ được màu sắc thanh xuân, tươi mát, u tịch trong màu xanh kỳ diệu của núi rừng.

Chùa đã được Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt quan trọng năm 1994 và là một trong những di tích đặc biệt thuộc cụm di tích núi Côn Sơn – Kiếp Bạc.

Chùa Côn Sơn nằm trong cụm di tích kiến trúc nghệ thuật được Nhà nước công nhận là di tích quốc gia đặc biệt vào năm 2012. Với những giá trị văn hóa, tâm linh đặc sắc, mỗi năm, Chùa Côn Sơn thu hút đông đảo du khách trong nước và nước ngoài cùng kiều bào đến tham quan, chiêm bái.

KẾT LUẬN

Chùa Côn Sơn không chỉ lưu giữ nhiều giá trị lịch sử và tôn giáo, mà còn là nơi ghi đậm dấu ấn của thiền Phật giáo Trúc Lâm đặc biệt là Ngài Huyền Quang tôn giả. Chính vì vậy, chùa Côn Sơn ngày nay đã trở thành một trong những địa điểm du lịch văn hóa tâm linh dành cho những ai muốn tìm hiểu về thiền phái Trúc Lâm của người dân Việt Nam. Nếu có dịp, quý vị hãy ghé thăm chùa Côn Sơn – Chốn linh thiêng nổi tiếng ở tỉnh Hải Dương.

Chuyên mục Danh lam thánh tích kì này xin được phép khép lại tại đây. Kính chúc Chư Tôn Đức và quý vị nhiều sức khỏe, bình an, cát tường, như ý. Xin kính chào và hẹn gặp lại quý vị trong số phát sóng kì sau.

Phật Sự Tản Viên thực hiện